Dinsdag 30 januari 2018

De bestrijding van nepnieuws in Nederland

Inleiding

Het verspreiden van onjuiste informatie via sociale media dat wordt gepresenteerd als echt nieuws is al jaren een bedreiging voor de vorming van de publieke opinie. Het is makkelijker om nepnieuws aan te pakken indien dit resulteert in het plegen van strafbare feiten, zoals smaad, aangezien dit geregeld staat in de nationale wetgeving.¹Zie ook: Europese Commissie, Communication on fake news and online disinformation, 9 november 2017, te vinden op: ec.europa.eu/commission/index_en (laatst geraadpleegd op 29 december 2017). Dit wordt lastiger om aan te pakken indien het gaat om nepnieuws waarvan de inhoud niet illegaal is. Sinds de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2016 wordt de bestrijding van dit soort nepnieuws steeds belangrijker gevonden. Aan sociale media wordt de oproep gedaan om tegen nepnieuws op te treden aangezien via deze platformen op grootschalige wijze nepnieuws wordt gedeeld.²Emily Chasan, Shareholders Press Twitter, Facebook and Google on Fake News, 30 oktober 2017, te vinden op: www.bloomberg.com (laatst geraadpleegd op 29 december 2017). Ook nationale overheidsinstanties beginnen nepnieuws te zien als een bedreiging. Het Duitse kabinet heeft al een wet aangenomen dat ziet op het optreden tegen nepnieuws.³Zie ook Kamerstukken II 2016/17, 30950, 138. Maar welke maatregelen nemen sociale media tegen nepnieuws en hoe wordt nepnieuws in Nederland bestreden?

Maatregelen genomen door sociale media

Sociale media hebben al enkele maatregelen genomen om de spreiding van nepnieuws in te perken. Zo zijn er samenwerkingen ontstaan tussen sociale media en private partijen die de verspreiding van nepnieuws moeten inperken. Een recent voorbeeld hiervan in Nederland is de samenwerking tussen Facebook, NU.nl en de Universiteit van Leiden.⁴Laurens Verhagen, ‘Facebook pakt nepnieuws nu ook in Nederland aan’, de Volkskrant 2 maart 2017, te vinden op: www.volkskrant.nl (laatst geraadpleegd op: 27 december 2017). Dit initiatief houdt in dat deze derde partijen een speciaal team samenstellen om bepaalde berichten op Facebook als nepnieuws aan te merken, zodat gebruikers worden gewaarschuwd indien zij een dergelijk bericht te zien krijgen. Facebook werkt ook met media en overheidsinstanties uit andere landen, waaronder de Duitse overheid tijdens de Duitse Bondsdagverkiezingen in 2017.

Het aanmerken van berichten als nepnieuws blijkt een populaire maatregel te zijn onder sociale media. Zo heeft Twitter laten weten dat het naar manieren zoekt om ervoor te zorgen dat gebruikers berichten kunnen aanmerken als nepnieuws.⁵Elizabeth Dwoskin, ‘Twitter is looking for ways to let users flag fake news, offensive content’, The Washington Post 29 juni 2017, te vinden op: www.washingtonpost.com (laatst geraadpleegd op: 28 december 2017). Google laat in haar zoekmachine zien of bepaalde artikelen gecontroleerd zijn op de juistheid van de informatie in deze artikelen.⁶Justin Kosslyn, Cong Yu, Fact Check now available in Google Search and News around the world, 7 april 2017, te vinden op: www.blog.google (laatst geraadpleegd op 29 december 2017). Dit doet Google door de artikelen te labelen met een “fact-check” label. Websites en instanties die de inhoud van de betwiste artikelen hebben gecontroleerd en ook door Google betrouwbaar worden geacht, doordat zij voldoen aan bepaalde journalistieke kwaliteiten, verschijnen onder dit label. Inmiddels werkt Google samen met een Amerikaanse journalistieke non-profitorganisatie om nepnieuws effectiever te bestrijden.⁷Erica Anderson, Building trust online by partnering with the International Fact Checking Network, 26 oktober 2017, te vinden op: www.blog.google (laatst geraadpleegd op 29 december 2017).

Vooralsnog zijn de effecten van deze maatregelen onduidelijk. Ondanks de invoering van deze maatregelen blijft nepnieuws nog steeds prominent aanwezig gedurende een lange tijd.⁸Zie ook: Sam Levin, ‘Google and YouTube spread false claims Texas shooting suspect had leftwing ties’, The Guardian 6 november 2017, te vinden op: www.theguardian.com (laatst geraadpleegd op 27 december 2017). Verder wordt beargumenteerd dat het aanmerken van berichten als nepnieuws juist een tegenstrijdig effect met zich meebrengt, namelijk het ‘implied-truth effect’.⁹G. Pennycook & D. Rand, The Implied Truth Effect: Attaching Warnings to a Subset of Fake News Stories Increases Perceived Accuracy of Stories Without Warnings, 8 december 2017, te vinden op: papers.ssrn.com (laatst geraadpleegd op: 27 december 2017). Dit houdt in dat indien berichten als nepnieuws worden aangemerkt, de berichten die niet worden aangemerkt als nepnieuws een betrouwbare indruk wekken terwijl het wel om nepnieuws kan gaan. Dit komt doordat mensen denken dat een ongemarkeerde bericht al werd gecontroleerd op de inhoud van het bericht. Mede daarom heeft Facebook recent aangekondigd om te stoppen met het markeren van artikelen die op haar website zijn geplaatst als nepnieuws en in plaats daarvan relevante artikelen, die gecontroleerd zijn door geverifieerde derde partijen, te plaatsen bij nepnieuws artikelen. Dit zou een effectieve maatregel zijn om nepnieuws te bestrijden.¹⁰Tessa Lyons, News Feed FYI: Replacing Disputed Flags with Related Articles, 20 december 2017, te vinden op: newsroom.fb.com (laatst geraadpleegd op: 27 december 2017). Dit moet echter nog blijken uit de praktijk.

Wet- en regelgeving in Nederland

Tot dusver bestaat in Nederland geen verplichting voor sociale media om nepnieuws te bestrijden. Ook bestaat er geen wettelijke definitie van nepnieuws. De minister voor Basis- en Voortgezet Onderwijs en Media (hierna: de minister) heeft wel haar eigen definitie van nepnieuws gegeven.¹¹Handelingen II 2017-2018, 23, item 6, p. 12. De minister verstaat onder nepnieuws het verspreiden van desinformatie door statelijke actoren dat invloed uitoefent op de meningen van de burgers door deze desinformatie als nieuws te verhullen zonder het nieuws te beoordelen. Dit zou een beperkte definitie zijn aangezien desinformatie ook kan worden verspreid zonder de hulp van een staat, zonder dat dit afdoet aan de schadelijkheid van de inhoud van deze berichten. De minister zegt hierbij echter dat nepnieuws geen beschermde definitie is en dat het gebruikelijker is in de maatschappij om een bredere definitie van nepnieuws te hanteren.

De toekomstige plannen van Nederland bij de bestrijding van nepnieuws richten zich op het informeren van burgers zodat zij ‘digitaal geletterd’ worden.¹²Kamerstukken II 2017/18, 32827, 122, p. 12-13. De minister wil ervoor zorgen dat scholieren al gaan leren hoe zij nepnieuws kunnen onderscheiden van echt nieuws. Verder heeft de minister toenadering gezocht bij sociale media en technologiebedrijven om te beoordelen hoe effectief hun aanpak van nepnieuws is.¹³Handelingen II, 2017-2018, 23, item 6, p. 13. Maar de focus van het kabinet richt zich met name op nepnieuws dat wordt aangestuurd door buitenlandse overheden, waaronder Rusland.¹⁴Kamerstukken II 2017/18, 26643, 496, p. 1-2. Het Centraal Plan Bureau (CPB) wil een stap verder gaan en een vergunningenstelsel invoeren.¹⁵Centraal Plan Bureau, Scientia Potentia Est: De opkomst van de makelaar voor alles, 15 december 2017, te vinden op: www.cpb.nl (laatst geraadpleegd op: 28 december 2017). Sociale media die voldoen aan de vereisten van het CPB met betrekking tot de maatregelen die zij nemen voor de bestrijding van nepnieuws ontvangen een vergunning. Dit gaat echter om een niet-bindend advies waardoor het onzeker is of dit advies daadwerkelijk zal worden opgevolgd.

Wet- en regelgeving in de Europese Unie

In de Europese Unie (EU) zijn al plannen gemaakt voor de uniforme aanpak van nepnieuws.¹⁶Europese Commissie, Communication on fake news and online misinformation, 9 november 2017, te vinden op: ec.europa.eu (laatst geraadpleegd op 28 december 2017). Zo heeft de Europese Commissie een openbare raadpleging geopend over nepnieuws en online desinformatie waarbij aan burgers, bedrijven en andere instanties onder andere wordt gevraagd welke partijen het meest geschikt zijn om nepnieuws aan te pakken, op welke wijze zij dit moeten doen en of de eventuele genomen maatregelen voldoende zijn.¹⁷Europese Commissie, Public consultation on fake news and online disinformation, 10 november 2017, te vinden op: ec.europa.eu. (laatst geraadpleegd op: 28 december 2017). In maart 2018 verschijnen de resultaten van deze raadpleging. Verder zoekt de Europese Commissie naar experts die haar kunnen adviseren over beleidsmaatregelen en andere kwesties met betrekking tot nepnieuws, zoals de effectiviteit van de vrijwillige maatregelen die worden genomen door sociale media en of verbeteringen op dit gebied mogelijk zijn.¹⁸Europese Commissie, Call for applications for the selection of members of the High Level group on Fake News, 12 november 2017, te vinden op: ec.europa.eu (laatst geraadpleegd op: 27 december 2017). Uiteindelijk zal dit invloed hebben op de nationale regelgeving van de lidstaten van de EU.

Conclusie

Sociale media hebben verschillende maatregelen ingesteld om nepnieuws te bestrijden. Zo werken zij samen met journalistieke media en journalistieke organisaties, en markeren zij artikelen als nepnieuws. De effectiviteit van het markeren van artikelen als nepnieuws is onduidelijk en kan zelfs averechts werken. Er zijn al nieuwe maatregelen bedacht ter vervanging, maar of deze veel effectiever zijn bij de bestrijding van nepnieuws moet nog blijken uit de praktijk. De Nederlandse overheid legt geen verplichtingen op aan sociale media om nepnieuws aan te pakken en richt zich op het informeren van burgers, alhoewel er plannen aanwezig zijn om de samenwerking tussen media, technologiebedrijven en overheid te verbeteren. De EU legt op het moment ook geen verplichtingen op aan sociale media, maar neemt wel maatregelen die gevolgen zullen hebben voor de bestrijding van nepnieuws in Nederland.